صحن حضرت زهرا(س) در حرم علوی به بهره‌برداری رسید/ جلوه‌ای از شکوه هنر و ایمان ایران

 

اهمیت تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و ملی توسعه حرم مطهر علوی

 

به گواه تاریخ سابقه حضور ایرانیان در معماری حرم مطهر علوی، به قدرت رسیدن داعی صغیر از نوادگان زید پسر امام زین‌العابدین(ع) در طبرستان ایران برمی‌گردد. پس از آن در زمان عضد الدوله دیلمی که بر بخش هایی از ایران و عراق کنونی، حکومت می‌کرد بنای دیگری در این مکان مقدس ساخته شد. در دوران صفویه، شاه طهماسب گنبد گچی قبلی را کاشی کاری کرد و حرم مطهر را گسترش داد. گنبد کاشی کاری شده تا عصر نادری، همچنان پابرجا بود.

 

صحن مرقد مطهر در زمان شاه عباس صفوی با طراحی های بدیع و هندسی شیخ بهایی احداث شد. این صحن چهارگوشه دارد و حرم را چون نگینی در خود جای داده و دارای حجره و اتاق هایی در دو طبقه است. هر حجره ایوانی کوچک دارد که تا اوایل قرن چهاردهم هجری محل سکونت عالمان، مدرسان و طلبه های حوزه علمیه نجف بود. در زمان شاه صفی، برای نخستین بار، دیوارهای صحن را کاشی کاری کردند.

 

نادر شاه، که در ۱۱۵۶ ق به زیارت مرقد مطهر آمده بود، دستور داد کاشی های کهنه گنبد را دربیاورند و آن ها را تذهیب کنند. او همت زیادی برای طلاکاری گنبد صرف و هدیه های نفیسی به خزانه حرم تقدیم کرد.

 

حرم کنونی مولای متقیان که به حرم عتیق مشهور است یادگاری از عرض ارادت تاریخی ایرانیان با ابعادی در حدود ۱۱۰ متر در ۱۱۰ متر است که از نظر وسعت حتی از بسیاری از بقاع متبرکه و امامزادگان موجود در ایران کوچکتر است.

 

ضرورت توسعه حرم حضرت علی(ع)

 

طی حکومت صدام و به ویژه در زمان سرکوب انتفاضه شعبانیه، آثار گلوله باران مزدوران دیکتاتور، بر غبار غربت نشسته بر حرم های مطهر افزود به طوریکه بسیاری از ابنیه، درها، کتیبه‌های زیبای کاشی‌کاری و... حرم ها که از آثار نفیس تمدن ایران اسلامی است، دچار آسیب و تخریب شدید شد.

 

هرچند تحولات سیاسی و تنش روابط بین دو کشور ایران و عراق در زمان دیکتاتوری حزب بعث، موجب وقفه ای کوتاه در عرض ارادت دیرینه ایرانیان در عتبات شد اما با سقوط دیکتاتوری و با تدبیر سردار شهید حاج قاسم سلیمانی به عنوان نخستین داوطلب بازسازی حرم ها، دوباره مسیر برای این چشمه زلال خدمت به حضرات معصومین و زائران عتبات با ایجاد ستاد توسعه و بازسازی عتبات فراهم شد.

 

در همین مقطع زمانی، شاهد استقبال پرشور محبان اهل بیت ع برای تشرف به زیارت عتبات هستیم به طوری که براساس اعلام دولت عراق، بیشترین زائران خارجی عتبات، ایرانیان هستند.

 

اگرچه توسعه حرم ها، مانند سایر بناها، متناسب با نیاز صورت می گیرد اما باید توجه داشت که معماری آنها براساس سرمایه فرهنگی و تمدنی ملت ها بوجود می آید. به عبارت دیگر توانمندی، هنر، شکوه، بزرگی و تمام داشته های تمدنی ملت ها در معماری آنها جلوه می‌کند. طرح توسعه حرم مطهر علوی مزین بنام صحن و شبستان حضرت فاطمه زهرا(س)که افتخار طراحی و اجرای آن به دست ایرانیان پاک اندیش رسید نیز از این قاعده مستثنی نیست.

 

اگرچه ضرورت ساخت این بنا، زیربنای وسیع، امکانات رفاهی و فضاهای زیارتی و غیرزیارتی آن براساس نیاز زائران و با دید حداکثر ۳۰۰ ساله است اما تزئینات و معماری به کار رفته مطابق با تمدن کهن و سرمایه های غنی فرهنگ و هنر و دانش فنی مهندسان ایرانی زمین و جهان تشییع است.

براین اساس که والاترین درجه از هنرهای ایرانی-اسلامی مانند سنگ تراشی، کاشی کاری، مقرنس کاری، آئینه کاری، گچ بری، آجرکاری و درودگری در این معماری به کار رفته است.

 

ویژگی های معماری، فنی و مهندسی طرح

 

نجف اشرف، به دلیل گرمای سوزان، از دیرباز خانه‌هایی با یک یا دو طبقه‌ی زیرزمین داشت؛ پناهگاه‌هایی خنک که در روزهای داغ، سکونت را ممکن می‌ساختند.

 

حیاط‌ها در میانه، محاصره ‌شده به چهار سویِ ساختمان‌های دوطبقه بود تا سایه ممتد و نسیم آرام، زندگی را در قلبِ خانه جاری کند.این نقشه‌هوشمندانه با هنرمندی در طراحیِ صحنِ جدید به کار گرفته شد؛ به‌گونه‌ای که طبقه‌ی زیرین، همچون طبقه‌ همکف و طبقه‌ی فوقانی، نور طبیعی و مناسب داشته باشد.

 

شکل صحن حرم عتیق، که دو خط شرقی ـ غربی بر خطی شمالی ـ جنوبی در سمت باب‌الساعه عمود می‌شود، در بخش‌های مختلف صحن و شبستان حضرت فاطمه زهرا تکرار شد و تناسبات هندسی حرمِ عتیق با دقت حفظ شد تا وحدت و یکپارچگی معماری اصیل این حرم مقدس جاودان بماند.

 

زمینی با ابعاد ۴۰۰ در ۱۵۰ متر در غرب حرم، که رژیم بعث در آن ۱۶ هتل ساخته بود، برای صحن جدید برگزیده شده بود و تولیت حرم، با انصاف، حقوق مالکانِ وقت و پیشین آن را ادا کرد.

 

در آغاز دهه‌ ۹۰، تخریبِ هتل‌ها و گودبرداری انجام شد. ۱۲۸۴ شمع بتنی به عمق ۲۱ متر در سه سوی زمین اجرا شد و زه‌کشی دقیق، آن را برای سازه‌ای سترگ آماده کرد.سپس بتن‌ریزی عظیم با حجم ۲۴۸ هزار و ۸۳۴ مترمکعب آغاز شد. خادمان با اخلاص، گاه تا ۱۰ هزار مترمربع در شبانه‌روز بتن‌ریزی کردند.

 

سنگ‌های مرمر، گرانیت و چینی از دل کوه‌های سراسر ایران جدا شدند تا در این خاک مقدس آرام گیرند.

 

۲۱۷ هزار مترمربع سنگ، فرشِ گام‌های زائران شد و دیوارها را به زینت آراست. هزار و ۹۵ ستونِ استوار با مرمرِ سپید و سبز صیقلی در صف بندگی ایستادند.

 

یک و نیم میلیون قطعه آجر، رج‌به‌رج، به ذکر «علی» مشغول شده‌اند. ۱۱ هزار مترمربع کاشی الوانِ بهشت، ۷۰ هزار مترمربع آینه (نور بر نور)، و ۷۷۸ در و پنجره از چوب ساج و راش به روضه‌رضوان گشوده شد. در این حرم، زیبایی با آسایش درآمیخته است. آبِ گوارا مهریه‌ حضرت فاطمه زهرا (س) با مخازن ۸۰ هزار لیتری در خدمت زائران جریان دارد. ۲۰ چیلر بزرگ و ۶۶ هواساز، هوای مطبوع را در رگ‌های بنا می‌دمند.

 

برق، بی‌وقفه در جریان است: ۵۲۵ کیلومتر کابل و سیم، نزدیک به ۶ برابر راه عشق از نجف تا کربلا.۹۰ آسانسور و پله‌برقی و شیب‌راهه‌ برقی، ۹۲۰ چشمه‌سرویس بهداشتی و ۳۲۶ حمام، همه برای راحتی و طهارت دل و جان زائر فراهم آمده‌ است.

 

در این ضیافتِ بهشتی، روح و جسم با هم سیراب می‌شوند: کتابخانه‌ای با گنجینه‌۲۵۰ هزار جلد کتاب، و مضیفی که در هر وعده، پذیرای ۲۰ هزار زائر است.

 

چند شاخص عمرانی و مذهبی سبب شده تا طرح توسعه حرم مطهر علوی به عنوان یک پروژه منحصر به‌فرد در جهان اسلام مطرح شود. نخستین ویژگی این طرح، ارتقاء سطح خدمات رفاهی و زیارتی است. پیش‌بینی و اجرای فضاهای مختلف برای برپایی مراسم و مناسک و حتی بیتوته چندین هزار نفری زائران در ایامی مانند اربعین حسینی فضای معنوی مناسبی را برای محبان اهل بیت علیهم السلام فراهم کرده است. در کنار این فضاهای معنوی، چندین سرویس بهداشتی و حمام نیز جهت رفاه زائران ساخته شده است که هموطنان عزیزی که در اربعین‌های گذشته به نجف اشرف مشرف شده بودند، از این خدمات استفاده کرده‌اند.

 

ویژگی دوم صحن حضرت فاطمه زهرا (س)، ابعاد آن است. حرم مطهر علوی معروف به حرم عتیق حدود ۲۰۰ سال به شکل کنونی یعنی بدون هچ توسعه‌ای مانده بود. با اجرای این طرح، حرم مولای متقیان حدود ۲۰ برابر گسترش یافت.

 

نام‌گذاری ویژه طرح توسعه حرم مطهر علوی به نام صحن و شبستان حضرت فاطمه زهرا (س) شاخص سوم آن است که به تعبیر شهید حاج قاسم سلیمانی، سبب اتصال و احیاء نام مبارک حضرت فاطمه در جوار حرم مطهر علوی شده است تا یادمانی از بانوی مظلوم و بی‌نشان مدینه باشد.

 

تحقق منویات رهبر معظم انقلاب در خصوص شعار سال‌های اخیر، ویژگی سوم این طرح است. کمک‌های مردم اهداء شده و نذر خیران طی سال‌های اجرای این طرح از کشور خارج نشده بلکه برای خرید بهترین مصالح با کمترین هزینه از داخل ایران استفاده شده است. به این ترتیب، برکت نذر خیران دوباره به چرخه اقتصاد کشور برگردانده شد.

 

ترویج فرهنگ و هنر ایرانی اسلامی، دیگر ویژگی طرح توسعه حرم مطهر علوی است. صحن و شبستان حضرت فاطمه زهرا (س) که در آینده نزدیک به محل عبادت و بیتوته میلیون‌ها زائر از سراسر جهان تبدیل خواهد شد، موزه‌ای ماندگار از هنر معماری ایرانی و اسلامی و توان مهندسان ایرانی در اعتاب مقدسه است.

 

این پروژه بزرگ که با همت مهندسان، کارگران و استادکاران ایرانی اجرا شده است، به دلیل کیفیت عالی کار، حائز رتبه برتر طرح بتنی سال از سوی انجمن بتن ایران در سال ۹۵ شد.